İyot (I)

Alm. Iod (n), Fr. Iode (m), İng. Iodine. Halojen grubuna bağlı kimyâsal bir element. 1811 yılında B.
Courtois tarafından deniz bitkilerinden soda elde edilişinde geriye kalan artıktan elde edildi. İyodun
elementel özellikleri 1815’te J.L. Gay-Lussac tarafından aydınlatıldı.
Özellikleri: İyodun sembolü I olup, iki atomlu moleküler yapıya sâhiptir. Bu sebepten I2 şeklinde
gösterilir. Oda sıcaklığında siyaha yakın bir renkte kristaller hâlinde bulunur. Buharı koyu menekşe
renginde olduğu için menekşe mânâsına gelen iyot ismi verilmiştir.
Atom ağırlığı 126,904, atom numarası 53 ve molekül ağırlığı 253,808’dir. Kütle numaraları 119-139
arasında olan izotoplara sâhiptir. Kütle numarası 127 olan tabiî iyot hâricindeki izotoplar radyoaktif
elementler olup, hemen hemen hepsi kısa ömürlüdür. Radyo izotop iyotlar tellur ve iyotun çok hızlı
taneciklerle veya uranyum 235 izotopunun yavaş bölünme nötronları ile bombardımanından elde edilir.
Normal olarak iki atomlu moleküler yapıya sâhib olmasına rağmen yüksek sıcaklıkta tek atomlu hale
gelebilir.
İyotun yoğunluğu 20°C’de, 4,93 g/cm3tür. 114°C’de erir, 183°C’de kaynar. Erime ısısı 3650 cal/mol,
buharlaşma ısısı (kaynama noktasında) 9970 cal/mol dür. Suda çok az çözünür ve doymuş çözeltisinin
litresinde 0,00133 mol iyot bulunur. Organik çözücülerde daha çok çözünür. Meselâ; karbontetra
klorürde çözünürlüğü sudaki çözünürlüğünden 85 defa daha fazladır. Alkol ve su ile yaptığı çözeltileri
kahve, diğer çözeltileri menekşe rengindedir. İyot (1-) ile 7+) arasında değerler alabilir. (1-) değerliğe
sahip bileşikleri kararlıdır. Metal ve ametallerin çoğu ile hemen reaksiyon vererek iyodür bileşiklerini
verir. Diğer halojenlere nazaran daha aktiftir. Sulu çözeltide iyot-iyodür standart elektrot potansiyeli
0,535 volttur.
Bulunuşu: İyot serbest halde bulunmaz. Deniz suyunda klorür iyonunun sekiz binde biri kadar iyodür
bulunur. Deniz suyunun litresinde 2-3 mg kadar bulunur. Yeryüzünde dağınık olarak ve iyot bileşikleri
halinde bulunur. En büyük iyot kaynağı Şili güherçilesindeki sodyum iyodat (NaIO3) tuzudur. Son
derece cüz’i olmakla beraber; tabiî sularda, bütün bitkilerde, deniz yosunlarında ve havada organik iyot
bileşiklerinin aerosolu halinde bulunur. Yer küresinin elementlerinin çokluk sırasına göre 28.
elementidir.
Elde edilişi: Uzun yıllar ticârî ölçülerde deniz bitkilerinin külünden elde edildi. Kurutulan deniz bitkileri
yakılıp, elde edilen külden iyot, kimyâsal reaksiyonlarla ve saflaştırma metodları ile serbest hâle
geçirildi. Günümüzde Şili güherçilesinde bulunan sodyum iyodat diğerlerinden ayrıştırılır, sodyum
bisülfit ile reaksiyona sokularak serbest iyot elde edilir:
2NaIO3 + 5NaHSO3 → I2 + 3NaHSO4 + 2Na2SO4 + H2O
Katı halde çöken iyot süblimasyon ile tasfiye edilir.
Bileşikleri: Negatif değerli (1-) bileşiklerine iyodürler; hidrojen ile olan bileşiğine hidrojen iyodür denir.
Renksiz, tüten gaz ve keskin kokulu bir bileşiktir:
PI3 + 3H2O → 3HI + H3PO3
reaksiyonu ile elde edilir. -36°C’de sıvılaşır ve -51°C’de donar. Hidrojen iyodür sıcaklık karşısında
kararlı değildir. 450 derecede elementlerine ayrışır.
Hidrojiyodür (HI) gazı suda çok iyi çözünür. Bu çözelti hidroiyodür asidi olarak bilinir. Hidroiyodür asidi,
iyodür tuzlarını elde etmekte kullanılır. Bunun için iyodür asidi, metallere, metal oksitlere, bazlara ve
karbonatlara etki ettirilir. İyodür iyonu, diğer halojenürlerden çok daha kuvvetli indirgeme vâsıtasıdır.
Fluor, klor ve brom iyodür iyonlarını iyota yükseltger.
Potasyum iyodür (KI) beyaz kristaller hâlinde bir katı olup 682°C de erir. Yoğunluğu 3,12 g/cm3tür.
Diğer iyodür bileşiklerinden daha çok üretilir. Organik iyodür bileşiklerinin bir çoğu diğer organik
bileşikleri elde etmek için kullanılır.
Oksijenli bileşikleri: İyot halojenler arasında elektron vermeye en meyilli olanıdır. İyot, alkali (baz) ile
muamele edilirse iyodür veya iyodat bileşikleri elde edilir:
3I2 + 6KOH → 5KI + KIO3 + 3H2O
Bu reaksiyon geri dönüşlüdür. Sağ taraftaki karışıma oksit ilâve edilirse, sol taraftaki maddeler tekrar
elde edilir. İyodat bileşiği, klorat, bromat bileşiklerine oranla daha kararlıdır. Potasyum iyodat 560°C de
erir. Daha yüksek sıcaklıkta bozunarak potasyum iyodüre dönüşür.
İyodat asidi (HIO3) iyotun nitrat asidi ile reaksiyonundan elde edilir. Kuvvetli asittir. Bu asit 110°C
ısıtılırsa, I2O5 bileşiğine dönüşür. İyotların hipoklorit ile yükseltgenmesinden periyodat bileşikleri elde
edilir.
Kullanılışı ve biyolojik önemi: İyot ve iyot bileşiklerinin birçok kullanılma alanları vardır. İyotun tıptaki
önemi pek çoktur. Çünkü beslenmede metabolizmanın hazırlanmasının devamı için iyota ihtiyaç
vardır. İyot eksikliğinin yol açtığı hastalıkların başında basit guatr gelir. İyot eksikliğini önlemek için bol
bol deniz ürünleri yemeli veya iyotlu sofra tuzu kullanmalıdır. İyot mevzi olarak böcek ve bakteri
öldürmekte de kullanılabilir. Bu özelliğinden dolayı ameliyat yapmadan önce vücudun yüzeyine sürülür.
Yanlışlıkla yumuşak kumaşlara sürülecek olursa kırmızı leke meydana getirir. Bronşit ve bronşiyal
astımda nefes açıcı olarak kullanılır. Sun’î olarak elde edilen İyot 131 izotopu çok kullanışlıdır. Bu
iyotun yarılanma süresi sekiz gün olup tıpta tiroit guddelerin fonksiyonunu ölçmek için kullanılır. Tiroit
kanserinin tedâvisinde ve beyin tümörlerinin yerini bulmada kullanılır.
İyot sayısı: Bilhassa sıvı ve katı yağların doymamışlık derecesini, yâni yağ moleküllerindeki çifte veya
üçlük bağ değerini ifade eden sayıdır. 100 gram yağın doyurulması için harcanan iyot miktarına iyot
sayısı veya değeri denir. Doymamış yağlar ikili veya üçlü bağlar ihtivâ ederler. Doymuş yağlarda iyot
değeri sıfırdır.
Gıda ve sabun sanâyiinde kullanılan zeytin yağı gibi yağların iyot değeri yaklaşık 80 civârındadır. Boya
vb. sanâyilerde kullanılan kuruyan yağların iyot değeri yüksek olup 190 civârındadır.