Kalay (Sn)

Alm. Zinn (n), Fr. Etain (m), İng. Tin. Yumuşak, haddelenebilir (tel ve levha hâline gelebilir), gümüş
beyazlığında metalik bir element. Târihçesi mîlâttan önce 3000 yıllarına dayanır. Mısır’da ve
Mezopotamya’da bronz alaşımında kalay kullanılmıştır. Mîlâttan önce 2000 yıllarında bakır orta
doğuda tam kullanıldığı hâlde kalayın kullanılışı sınırlıydı. Bu târihlerde kalay, İran ve Kafkasya’da elde
ediliyordu.
Özellikleri: Kalay kimyâda Sn sembolüyle ifâde edilir. Periyodik cetvelde IV A grubunda bulunur. Atom
numarası 50, atom ağırlığı 118,69’dur. Bileşiklerinde 2+ ve 4+ değerlikli olabilir. Erime noktası
231,9°C, kaynama noktası ise 2270°C’dir.

Kalayın α-kalay ve β-kalay olarak başlıca iki kristali vardır. Birinciye gri kalay denir ve 13,2°C’den daha
düşük sıcaklıklarda, kübik sistem halinde ve 7,75 g/cm3 yoğunluklu olarak teşekkül eder. İkincisi ise
beyaz kalay olarak bilinir ve 13,2°C ilâ 161°C arasında, tetragonal yapıda ve 7,3 bağıl yoğunluklu
olarak ortaya çıkar. Gri kalay çok az kullanıma sahiptir. Kalayın üçüncü bir kristal şekli olarak ileri
sürülen ³-kalayın mevcudiyeti henüz kesinleşmemiştir.
Kalayın 10 adet kararlı ve tabiatta mevcut ve 21 adet sun’î ve radyoaktif izotopu vardır. Metalik kalaya
100°C’den yüksek sıcaklıklarda halojenler ve hidrojen sülfür, etki eder. Oksijen, kalayla SnO2 teşkil
ederek, yüzeyde çok ince bir tabaka meydana getirir. Sulu hidroklorik ve hidroflorik asit yavaş,
hidrobromik ve nitrik asit hızlı olarak kalayla reaksiyona girer. Birçok alkali çözeltiler metal kalaya etki
eder. Yâni kalay amfoterdir. Yiyeceklerdeki organik asitler kalaya tesir etmez.
Bulunuşu: Kalay yeryüzündeki zeminin içinde 4 ilâ 200 ppm (milyonda bir kısım) bulunur. Aydan
gelen taş nümûnesinde 0,6 ppm bulunmuştur. Dünyâda Malezya, Bolivya, Tayland, Endonezya,
Nijerya, Kongo (Kinşasa) ve Çin’de işletilmesi ekonomik olan kalay yatakları vardır. En mühim filizi
SnO2 kasiterit (kalay taşı) olup, kahverengi veya siyah renklidir. Tetragonal veya
ditetragonal-dipiramidal kristallere sâhiptir.
Elde edilişi: Filizi içinde demir, kükürt, tungsten, nikel, tantalum, arsenik, kurşun, bakır ve gümüş
bulunur. Bunların giderilmesi için önce filiz öğütülüp suyla yıkanır. Manyetik olan kısım mıknatıs ile
ayrılır. Kavrulma yoluyla kükürt ve arsenik ayrılır. Asitle yıkanarak ve sentezlenerek fırınlarda
indirgenme işlemi tamamlanır. Saflaştırmak için kademeli olarak ergitme uygulanır. Ayrıca hurda
tenekelerden de kalay elde edilir.
Kullanılışı: Çelik levhaların kalayla kaplanmasında takriben üretilen kalayın % 40’ı kullanılır. Böylece
yiyecek ve konserve kapları olan teneke, daldırma veya elektroliz yoluyla elde edilir. Teneke ve sert
kalaydan yapılmış süs veya kullanım eşyaları siyah vernikle kaplanarak sıkça kullanılır.
Bu maksatla eritilmiş kalay veya kalay-bakır alaşımına daldırılan demir veya çelik teneke levhalar
çaydanlık, tepsi ve şamdan gibi çeşitli ev eşyaları biçiminde işlenirler. Bundan sonra bu malzemeler
beziryağı, kurutucu maddeler ve boyalarla hazırlanan siyah vernikle cilâlanırlar.
Kalay mekanik olarak zayıf olduğundan bakır, kurşun, çinko, demir, kadmiyum, antimon, nikel, kobalt,
titan ve zirkonyum ile alaşım hâlinde kullanılır. Kurşunlu kalaya lehim denir. Şimdi kalay ihtivâ etmeyen
ve alüminyum, silisyum, fosfor, mangan vb. gibi elementlerin bakırla yaptığı ikili alaşımlara bu
elementlerin tuncu denmekle berâber, bronz (tunç) ismi ile kalay bakır alaşımı hatırlanmaktadır.
Bronzdaki kalay korozyonu (paslanmayı) önlemekte ve bakırın mekanik özelliklerini iyileştirmektedir.
Buna antimon da katılarak makina yatakları gibi dayanıklı parça ve eşyaların yapımında kullanılır.
Kalay-4-klorür bileşiği özel kaplama, ağartma, duyarlı kâğıt imali işlerinde kullanılır.Makina yağlarının
özelliklerinin ıslahında, reaksiyonlarda katalizör olarak, ayna yapımında, sabunlardaki parfümü tesbit
etmek için de kullanılır. Kalay-4-oksit seramik sırlarında, tekstilde ve cam imâlinde işe yarar.
Kalay-2-klorür kimyevî madde, boya, fosfor, polimer üretiminde indirgeyici olarak ve galvenize edici,

ayna sırlayıcı ve yağlama yağlarını temizleyici olarak kullanılır. Kalay sülfat boyamada ve kalay
kaplamada kullanılır.