Celdekî

On dördüncü asırda Mısır’da yetişen ünlü Müslüman kimyâ âlimi. İsmi Aydemir bin Ali el-Celdekî olup,
lakabı İzzeddîn’dir. Celdekî diye meşhur olmuştur. Doğum ve vefât târihleri belli değildir. Bâzı
kaynaklarda 1342 (H.743) senesinde vefât ettiği bildirilmektedir. Aslen Horasan yöresindendir.
Ömrü boyunca ilim öğrenip, araştırmalar yapan Celdekî, zamânının âlimlerinden ilim tahsil edip, çeşitli
ilim merkezlerine ilmî seyâhatler yaptı. Kimyâ târihini inceleyerek kimyânın geçirdiği devreleri ve
gelişmeleri iyice kavradı. Bilhassa Câbir bin Hayyân ve Râzî’nin kimyâ ile ilgili eserlerini derinlemesine
inceledi. Bu arada diğer kimyâ âlimlerinin de eserlerini tedkik etti. İncelediği eserlerden elde ettiği
bilgilere kendi tecrübe ve teorik bilgilerini de kattı. Kimyâ meselelerine derin îzâhlar getirdi.
Deneylerine dayanarak, kimyâsal reaksiyonlarda, reaksiyona giren maddelerin arasında ölçü veya
miktar olarak belirli bir oranın bulunduğunu keşfetti. Bu buluş bugün bahsedilen sâbit oranlar
kânunudur. Fakat Celdekî’den beş asır sonra gelen Len Joseph, Louis Proust bu keşfin kendine âit
olduğunu iddiâ etmiştir. Celdekî ayrıca kimyâsal reaksiyonlarda gazların parçalanmasından doğacak
tehlikelerden korunma metodlarını ortaya koyarak, bunu ayrıntılarıyla açıkladı. Bazlar ve asitler
üzerinde esaslı tedkiklerde bulundu. Analiz metodları ortaya koydu. Meselâ maddelerin yandıkları
sırada niçin husûsî bir renk aldıklarını açıkladı. Altın ve gümüşün araştırılması için nitrik asidi kullandı
ve bunda başarılı oldu. Hâlen aynı usûl kullanılmaktadır. Kimyâdan başka diğer fen ilimleri ile de
meşgûl olan Celdekî, ses konusu, havanın ve suyun dalgalanması hakkında araştırmalar yaptı.
Esrâr-ül-Mîzân adlı eserinde, bâzı mekanik konuları üzerinde önemli yorum ve îzâhlarda bulundu. Tıb
ve eczâcılık üzerinde de çalıştı. Bu bilim dallarında da önemli başarılar sağladı.
Celdekî’nin yaşadığı asırda Avrupalılar, ilme ve irfâna savaş açmışlardı. Müslümanlarda ise, ilim en
parlak dönemini yaşıyordu. Celdekî’nin bildirdiğine göre o devirde papazlar, ilmî kitapları
yaktırıyorlardı. Hattâ, kimyâ ilmi sihir nevindendir diye yasaklanmıştı. Daha sonraki asırlarda İslâm
âlimlerinin keşifleri batılı bilim adamları tarafından kendilerine mâl edilerek, dünyâya tanıtıldı. Fakat
hakîkat çok kısa zamanda ortaya çıktı. O İslâm âlimlerinin üstünlüğünü batılı bilginler de takdîr etmek
zorunda kaldı.
Meşhur bilgin Von Lipmann şöyle demektedir: “Müslümanlardan kimyâ ilmi ile uğraşanların sayısı, 8 ile
14. asırlar arasında altmışın üzerindedir. Bu âlimler, kimyâ ilminin gelişmesinde büyük rol oynadılar ve
gerçek anlamda ilmî metodları uygulamakta başarı kazandılar. Bu sebeple de kimyâ ilmi,
Müslümanların tesis edip geliştirdiği belli başlı ilim dallarından biri olarak kabul edilmektedir.” İşte bu
âlimlerden biri de Celdekî’dir. O, bildiği ilmi yaymaya çok düşkündü. Evi âdetâ bir ilim kürsüsü gibi, ilim
tâliblerine her zaman açıktı. Sorulan ilmî suâllere çok açık bir şekilde cevap verirdi. Kendi yazdığı
eserleri, talebelerine okutup îzâh eder, kapalı yerleri en ince noktasına kadar anlatarak iyi bir şekilde
anlaşılmasını sağlardı.
Eserleri:
Celdekî çok sayıda eser yazdı. Bu eserleri yazma nüshalar hâlinde çeşitli kütüphânelerde
bulunmaktadır. Eserlerinden bâzıları şunlardır:
1)Nihâyet-üt-Taleb kitâbı, en önemli eseri olarak kabul edilmektedir. İki ana bölümden meydana gelen
eserin birinci bölümünde, iksir ve hazırlama tekniği ele alınmıştır. İkinci bölümde ise kimyevî
sembollerin tanıtımı yapılarak, eski ilim adamlarının bu sembolleri çözme hakkındaki îzâhları
incelenmektedir.
2) El-Bedr-ul-Münîr fî Ma’rifet-i-Esrâr-il-İksîr, 3) Buğyet-ül-Habîr fî Kânûni Taleb-il-İksîr, 4)
El-Burhân fî Esrâri İlm-il-Mîzân, 5) Ed-Dürr-ül-Mensûr, 6) Ed-Dürr-ül-Meknûn fî Şerhi
Kasîdet-i-Zünnûn, 7) Gâyet-üs-Sürûr, 8) Kenz-ül-İhtisâs ve Dürret-ül-Gavvâs fî Mârifet-il-Havvâs,
9) Keşf-üs-Esrâr, 10) Netâic-ul-fikr fî ahvâl-il-Hacer, 11) Muhammes-ül-Mâül-Varaki, 12) Şerhu
Kasîdeti Ebi’l-Esba’, 13) Şerhu Sahîfet-il-Uzmâ lil-Hermes, 14) Et-Tahrîb fî Esrârı Terkîb-il-Kimyâ
(Kimyâya dâir ansiklopedik önemli bir eserdir.), 15) Envâr-üd-Dürr fî Îzâh-il-Hacer, 16) İlm-ül-Mîzân,
17) Kitâb-ül-Burhân.
Celdekî’nin eserleri, özellikle şu husûsiyetleri bakımından ilim târihinde mümtaz bir yer işgâl
etmektedir: 1) Kapalı, muğlak noktaları ayrıntılarla açıklamak, 2) Meselenin iyi anlaşılabilmesi için
faydalı olacak bütün zarûrî ve faydalı bilgileri toplayıp zikretmek, 3) Kolay anlaşılan ilmî bir üslûb tâkib
etmek. Öyle ki, kimyâda ihtisâsı olmayan kimseler bile konuları anlıyabilirler. Eserleri, ilmî konuları en
anlaşılır seviyede açık-seçik anlatma özelliğine sâhiptir. 4) Kimyevî reaksiyonlarla ilgili çok mühim
örnekler ortaya koymak. 5) Kendinden önceki Müslüman kimyâ âlimlerinden eksiksiz iktibaslarda
bulunup, kaybolmuş nice ilmî eser hakkında pekçok kaynak ve bilgi nakletmek. 6) Kullandığı kimyevî
terimler çok zengin, fevkalâde orijinaldir.