Lityum (Li)

Alm. Lithium (m), Fr. Lithium (m), İng. Lithium. Kimyâda Li sembolü ile gösterilen, metaller arasında
atom ağırlığı en küçük olan, metalik bir element. 1817’de J. August Arfvedson tarafından keşfedildi.
Grekçe kaya mânâsına gelen “Lithos” kelimesinden, Lityum ismi verilmiştir. 1818 yılında Sir Humphry
Davy tarafından saf olarak elde edildi.
Özellikleri: Periyodik cetvelde I A grubundadır. Alkali metaller içinde atom ağırlığı en küçük olanıdır.
Atom numarası 3, atom ağırlığı ise 6,939’dur. Kütle numaraları 5 ila 9 arasında değişen 5 tâne izotopu
vardır. Tabiatta bulunan Lityum elementinin % 92,61’i 9L, % 7,30’u da 6L, izotoplarıdır. Diğer izotoplar
radyoaktif olup, yarılanma süreleri oldukça kısadır. Yumuşak bir metal olup, gümüş beyazı rengindedir.
Mohs ölçüsüne göre sertliği 0,6’dır. Yoğunluğu 0,534 g/cm3, ergime noktası 179°C, kaynama noktası
1814°C, spesifik ısısı 1,23 kal/g’dır. Elektron dizilişi 1s22s1 şeklinde olup, bileşiklerinde 1+ değerliklidir.
Oldukça elektropozitiftir. Havada hemen reaksiyon verir. Hatta alevlenerek Li2O meydana getirir. Bu
yüzden gaz yağı veya inert gaz ortamında saklanır.
Bulunuşu: Lityum, yer kabuğunun yaklaşık olarak % 0.0065’ini meydana getirir. Kayaların çoğunda
eser miktarda bulunur. Spodumen LiAl (SiO3)2 en önemli Lityum cevheridir. Ticârî önemi olan cevheri
bir de Lepidahttir [(Li,K,Mg)2Al2(F,OH)2(SiO3)3]. Diğer cevherleri ise ambligonit, trifilit ve petalittir.
Elde edilişi: Metalik lityum, % 40-50 lityum klorür bulunduran erimiş potasyum klorür-lityum klorür
karışımının elektrolizinden elde edilir. Ayrıca lityum klorünün piridinde, etanolde veya asetondaki
çözeltilerinin elektrolizinden de saf lityum elde edilir. Elektroliz kabı olarak paslanmaz çelik, anot olarak
da grafit kullanılır.
Lityum minerallerinden lityum bileşiklerini elde etmek için çeşitli metodlar kullanılır. Spodume cevheri
1100°C’a kadar ısıtılır. Bu derecede kavrulan cevher, sert halden yumuşak hâle geçer. Kavrulan
cevher, derişik sülfat asidi ile karıştırılır ve 150-250°C’a kadar ısıtılır ve böylece çözünebilen lityum
sülfat elde edilir. Lityum sülfat soda ile eritilir ve lityum karbonat elde edilir. Bu da hidroklorik asit ile
muâmele edilir ve lityum klorür elde edilir.
Petalit cevheri, kireçtaşı ile karıştırılıp yaklaşık 1100°C’a kadar ısıtılarak kavrulur. Cevher ve sönmemiş
kireç, toz hâlindedir. Bu iki karışım sıcak su ile karıştırılıp filitre edilir. Çözeltide, lityum hidroksit
bulunur. Bu çözelti, hidroklorik asit ile reaksiyona sokulur ve lityum klorür elde edilir. Fosfatlı
minerallerindeki lityum ise klorür ve nitrat asidi karışımı ile çözeltiye geçirilir. Çözelti nötralleştirildikten
sonra amonyum karbonat ilâvesi ile lityum karbonat çöktürülür. Çökelti süzülür ve klorür asidi ile
muamele edilerek lityum klorür elde edilir.
Bileşikleri: Lityum, 500 ilâ 800°C arasında hidrojen ile birleşerek lityum hidrür bileşiğini verir. Lityum
hidrür, kristal yapıya sâhip beyaz bir katıdır ve 688°C’da erir.
Lityum, oda sıcaklığında bile azot ile birleşerek, siyah renkli lityum nitrürü verir.
Lityum karbonat, diğer lityum bileşiklerinin elde edilmesinde kullanıldığı gibi seramikçilikte, camcılıkta,
tütün zirâatinde ve tıpta kullanılır. Lityum bikarbonat suda çözünür. Lityum florür en kıymetli kararlı
bileşiğidir ve infrared spektrofotometresinde kullanılır. Lityum bromür ve klorür, nem çekici olarak
kullanılır. Lityum iyodür, fotoğrafçılıkta kullanılır.
Metalik lityum en çok organik-lityum bileşiklerinin elde edilmesinde kullanılır. Lityum, doğrudan
doğruya karbon ile kovalent bağ meydana getirir. Bu bileşikleri prolardır. n-butillityum, en önemli
bileşiklerindendir. Polibutadienin elde edilmesinde bu bileşik, katalizör olarak kullanılır. Lityum asetat,
organik sentezlerde ve alkit reçinelerinin sentezinde katalizör olarak kullanılır. Lityum asetilsalisilat,
tıpta kullanılır. Lityum amit, antihistaminlerin elde edilmesinde kullanılır. Lityum borat özel camların ve
emayelerin îmâlinde kullanılır.
Kullanılışı: Bâzı alaşımlarda çok az miktarda bulunur. Lityum, oksijen ve kükürt temizleyicidir. Bu
yüzden çelik, bakır ve bakır alaşımlarında gaz giderici olarak, yüksek voltajlı bataryalarda anot olarak
kullanılır. Isı iletkenliğinin yüksekliği sebebiyle nükleer reaktörlerde soğutucu olarak kullanılır. Erimiş
lityum çok çürütücü olduğu için erimiş lityumun konulduğu kabın özel metalden yapılmış olması
gerekir. Lityum-6 izotopundan trityum ve helyuma dönüşür. Hidrojen bombası, lityum ihtivâ eder.
Bombanın infilak etmesine sebep olur. Nötron yakalama özelliğinden dolayı reaktörlerin çevresi, lityum
ile kaplanır.